U susret obilježavanju 30. godišnjice genocida u Srebrenici, Akcija za ljudska prava (HRA), Centar za građansko obrazovanje (CGO) i Centar za žensko i mirovno obrazovanje – ANIMA pozivaju Skupštinu i Vladu Crne Gore da hitno utvrde 11. jul kao zvaničan Dan sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici i već ove godine organizuju njegovo obilježavanje na dostojanstven način, u skladu sa Rezolucijom Generalne skupštine Ujedinjenih nacija (UN)  iz 2024. godine, koju je Crna Gora prošle godine podržala, ali i Rezolucijom Skupštine Crne Gore iz 2021. godine.

Od 2021. godine svake godine zahtijevamo da Crna Gora zvanično ustanovi 11. jul kao Dan sjećanja. Prošle godine, povodom obilježavanja 29. godišnjice genocida u Srebrenici, tu inicijativu je podržalo i 76 nevladinih organizacija iz Crne Gore.

Podsjećamo, pripadnici Vojske Republike Srpske (VRS) od 11. do 19. jula 1995. godine, sistematski su ubili preko osam hiljada nenaoružanih Bošnjaka starosti od 14 do 70 godina. Ubijeno je i preko šest stotina djece, a najmlađa žrtva je beba, rođena 13. jula 1995, ekshumirana iz masovne grobnice kod Srebrenice 2012. godine. Genocid u Srebrenici predstavlja najmasovniji zločin izvršen na tlu Evrope nakon Drugog svjetskog rata. Ovaj zločin utvrđen je presudama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) i presudom Međunarodnog suda pravde (MSP). Nacionalni sudovi Bosne i Hercegovine, Srbije, Hrvatske, Njemačke, Austrije, Švajcarske i Holandije, takođe, su utvrdili da su u Srebrenici pripadnici Vojske Republike Srpske, kao i specijalne jedinice Republike Srbije (“Škorpioni”), izvršili genocide i druge ratne zločine.

MKSJ i Međunarodni rezidualni mehanizam osudili su 21 osobu za zločine u Srebrenici, od kojih sedam za zločin genocida na osnovu preko 1.500 svjedočenja i oko 28.000 dokaznih predmeta. U BiH je za ista djela pravosnažno osuđena 31 osoba, od čega 14 za genocid, u Srbiji njih pet, a u Hrvatskoj dvije.

Skupština Crne Gore je još 17. juna 2021. godine usvojila Rezoluciju o genocidu u Srebrenici, kojom je prepoznala genocid počinjen u julu 1995. godine i obavezala se na njegovu osudu i njegovanje kulture sjećanja. Crna Gora je, prema Rezoluciji Generalne skupštine Ujedinjenih nacija iz 2024. godine, dužna da već ove godine zvanično obilježi 11. jul kao Dan sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici. U članu 1 Rezolucije Generalne skupštine UN određeno je da se 11. jul proglasi Međunarodnim danom sjećanja i komemoracije genocida u Srebrenici, koji će se obilježavati svake godine, dok član 1 stav 5 Rezolucije Skupštine Crne Gore naglašava značaj proglašenja 11. jula Danom sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici.

Svjedočimo brojnim izrazima nedostatka institucionalne svijesti i senzibiliteta kada je riječ o kulturi sjećanja. Oni su odraz izostanka sistemskog pristupa suočavanju s prošlošću. I pored formalnih akata i deklarativnog preuzimanja obaveza od strane donosilaca odluka, u crnogorskom društvu i dalje postoje snažni narativi negiranja ili relativizovanja genocida u Srebrenici, koje ne prati i odgovarajuća reakcija nadležnih. Rezultati istraživanja CGO-a iz januara 2025. godine pokazuju da značajan dio građana/ki Crne Gore negira tvrdnju da je u Srebrenici počinjen genocid – gotovo svaki peti ispitanik (18.5%), dok je 16.5% građana/ki uzdržano po ovom pitanju. Istraživanje CGO-a iz 2024. godine, rađeno na uzorku iz populacije mladih, pokazalo je slične rezultate, odnosno da oko 15% mladih negira genocid u Srebrenici, a da 18.4% mladih ne zna ili odbija da odgovori na pitanje u vezi genocida u Srebrenici. Ovo ukazuje na ozbiljne nedostatke u opštoj informisanosti građana/ki, ali i izazove u kulturi sjećanja i suočavanja s prošlošću, koje retrogradni narativi dodatno kompromituju.

Negiranje genocida ili umanjivanje njegove težine nije samo protivno zakonu, već predstavlja i vrijeđanje dostojanstva žrtava i njihovih porodica, ali i direktna prijetnja miru i stabilnosti u regionu. Kultura sjećanja i jasno distanciranje države od ratnih zločina, uključujući genocid, predstavljaju temelj odgovornog društva zasnovanog na vladavini prava, istini i poštovanju ljudskih prava.

Naglašavamo da institucije Crne Gore imaju odgovornost da ovu važnu godišnjicu obilježe dostojanstveno, u skladu sa međunarodnim standardima i sopstvenim rezolucijama, kako bi se žrtvama genocida u Srebrenici odala dužna počast, a preživjelima pružila podrška i priznanje za njihovu patnju.

Pozivamo nadležne da:

• hitno pokrenu proceduru za zvanično proglašenje 11. jula Danom sjećanja na genocid u Srebrenici i uvrste ovu tačku u dnevni red Skupštine;
• već ove godine preduzmu sve potrebne korake kako bi se 11. jul zvanično obilježio kao Dan sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici, čime bi Crna Gora pokazala dosljednost u odnosu na svoje proklamovane vrijednosti i međunarodne obaveze;
• objave program obilježavanja ovog datuma za 2025. godinu, u skladu s međunarodnim standardima i domaćim obavezama.

Već ove godine Crna Gora mora pokazati privrženost svojim principima i međunarodnim obavezama, te spremnost da se suoči s prošlošću na dostojanstven i odgovoran način. Zvanično proglašenje 11. jula Danom sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici i njegovo institucionalno obilježavanje poslalo bi jasnu poruku posvećenosti istini, pravdi i kulturi sjećanja. Takođe, to bi bila važna mjera protiv negiranja ovog zločina, koja bi doprinijela obrazovanju mladih generacija o opasnostima mržnje, nacionalizma i ratnih zločina i obezbijedila trajni mir u regionu.

Akcija za ljudska prava (HRA)

Centar za žensko i mirovno obrazovanje ANIMA

Centar za građansko obrazovanje (CGO)